Srebrenitsa: Bir bilim insanının ölüleri teşhis etme çabası
Dragana Vucetic üniversiteden yeni mezun olmuş bir antropologdu ve kendini çağdaş Avrupa tarihinin en karanlık sayfalarından birinde buldu. 1995 yılında Bosna Savaşı sırasında işlenen Srebrenica Soykırımı’nda öldürülen ve kimlikleri henüz belirlenemeyen kişilerin kimlikleri istendi.
Soykırımın üzerinden 30 yıl geçmesine rağmen, özellikle son zamanlarda Sırplar arasında soykırım inkarının arttığı bir dönemde, ölen her kişinin kimliğini açıklamaya kararlı.
Kırklı yaşlarının başındaki Dragana, Bosna’nın kuzeydoğusundaki Tuzla kentindeki bir morgda sessizce kemikleri inceliyor. Her hareketi ölçülü ve dikkatlidir.
Kırık bacak kemiğinin yeniden bağlanması. Yaralanma soykırım sırasında veya öncesinde meydana gelmiş olabilir.
Ölümün kimde, nerede ve nasıl meydana geldiğine dair sorular yavaş yavaş cevaplanacak. Daha sonra delillerle birlikte aileye bilgi verilecek.
Srebrenica kentinde katledilen 8 bin kişiden 100’ünün isminin hala bilinmediği sanılıyor.
Dragana, “Binlerce aile bizden telefon bekliyor” diyor.
Onlarca yıldır kayıp olan aile üyelerinin akrabalarını bulma isteğinin getirdiği duygusal baskının farkındalığı onun sesinde duyulabiliyor.
Kayıp bir oğlun, babanın, erkek kardeşin, kocanın kimliğini tespit etmek aynı zamanda ölüyü, katillerin ölüleri mahkûm ettiği anonimlikten kurtarmak anlamına da gelir.
“Bu, ailelerin cenaze töreni düzenleyip yas tutabileceği anlamına geliyor” diye ekliyor.
Srebrenica’da ne oldu?
Depodaki hava, uzun süre önce ölmüş olanların kalıntılarının küf kokusuyla dolu. Holokost’u gözlerimizle görmüş gazeteciler olarak alışık olduğumuz boğucu bir koku. Toplu mezarları ve insan zulmüne dair karanlık anıları çağrıştırıyor.
Dragana önümüzdeki göreve odaklanmaya devam ediyor. Kalıntıların kişiye ait olduğundan emin olması gerekiyor ama toplu mezarlardan çıkarıldığı için bu bir güçlük.
Laboratuvar masasının üzerine yerleştirilen iskelet iki farklı mezardan çıkarıldı.
“Cinayetten sonra cesetlerin gömüldüğü, daha sonra kazılarak farklı bir yere taşındığı durumlar vardı çünkü failler cesetlerin bulunmasından korkuyordu” diye açıklıyor. Bu süreçte kalıntıların bir kısmı geride kaldı.
Dragana ve meslektaşları Uluslararası Kayıp Kişiler Komisyonu için çalışıyor ve kurbanların yaşayan akrabalarından alınan kan örneklerini kullanarak cesetleri ailelerle eşleştiriyor.
Ancak aynı ailenin birden fazla erkek üyesi öldürüldüğünde bu bireylerin DNA’ları birbirine benzediğinden isimlendirmede karışıklık yaşanabiliyor.
Bu durumda aile bireyleri, cesedin üzerinde bulunan kıyafet veya kişisel eşyalar üzerinden ölen kişinin kimliğini tespit etmeye çalışıyor.
Aslında Dragana bu mesleği yapmayı planlamıyordu. Bosna Savaşı sona erdiğinde, toplu mezarlardaki cesetlerin kimliğini tespit etmek için bilim adamlarından oluşan gruplar bir araya getirildi.
“Bir meslektaşıma iş teklif edildi ama geri çevirdi. Aynı gün bana da teklif edildi ve ‘evet’ dedim” diyor.
Srebrenica’daki kayıp vakalarının yüzde 80’i çözülmüş olsa da Dragana morgda büyük ölçüde tek başına çalışıyor.
Böylesine korkunç bir suçun sonuçları üzerinde bu kadar uzun yıllar boyunca bu kadar yakın çalışmanın nasıl bir şey olduğunu hayal etmekte zorlandığımı söyledim.
“Bu benim işim ve gerçekten sonuna kadar görmek istediğim bir şey” diyor.
Dragana duygusal baskıyla eğitim yoluyla başa çıkıyor.
Kendisi tenis oynuyordu ama meslektaşı işten ayrıldı. Şimdi tek başına koşuyor.
Hafta sonları ise hafta sonunu geçip memleketi Sırbistan’a gidiyor.
Bosna’daki soykırımcı Sırp yönetimine siyasi ve askeri destek veren de Sırp lider Slobodan Miloseviç’ti.
Sırp olmanın ve Bosnalı Müslümanların toplu katliamı üzerinde çalışmanın nasıl bir şey olduğunu sorduğumda Dragana kendisini “Sırp antropolog değil, sadece bir antropolog” olarak tanımlıyor.
Ancak Dragana’nın işinin başka bir zorluğu daha var. İşinden dolayı gördüğü her kemik soykırımının gerçeğini ortaya koysa da suçlar her zaman başkaları tarafından inkar edilebilir:
“[Sırbistan’daki] arkadaşlarım için çalışmalarım her zaman şaşırtıcıydı.
“Bana ‘Bu kabahatler gerçekten Srebrenica’da mı işlendi?’ diye soruldu. onlar sorar.
“Ve onlara gerçeği söylediğimde hep şaşırıyorlar. Son yirmi beş, otuz yılı bunu bilmeden yaşadıklarına inanamıyorlar.
“Bu çok üzücü çünkü biz insanlar olarak geçmişle gerektiği gibi yüzleşmediğimizi ve birçok gerçeği örtbas ettiğimizi düşünüyorum.”
Bosnalı Sırp yöneticiler uzun süredir soykırımı sadece bir halk efsanesi olarak tanımlıyordu. Buna yanıt olarak, Birleşmiş Milletler (BM) tarafından atanan ve farklı tarafların barış anlaşmalarına uymasını sağlamakla görevli üst düzey uluslararası yetkili olan Bosna’daki Yüksek Temsilci, 2021’de soykırımın inkarını yasaklayan bir yasa çıkardı.
Bosnalı Sırp cumhurbaşkanlarının bu maddeyi göz ardı etmesi, Sırpların savaşın sonunda Müslümanlar ve Hırvatlarla kurulan devletten ayrılma tehdidinde bulunmasına yol açtı.
Sırplar Bosna nüfusunun yüzde 30’undan biraz fazlasını oluşturuyor ve ülke topraklarının yaklaşık yüzde 49’unu kontrol ediyorlar.
Bosnalı Sırpların dünyasına seyahat etmek, inkar dünyasına girmek üzeredir.
Sokolche kenti dışındaki bir dini bayramda, Srebrenica katliamını gerçekleştiren ordunun komutanı General Ratko Mladiç’i öven tişörtlerin satıldığını gördüm.
İki küçük oğlunun elinden tutan Sırp bir baba bana, Sırpların artık Bosna’da nesli tükenmekte olan bir halk olduğunu söyledi. Eşi, huzurun uzun sürmeyeceğinden korktuğunu da sözlerine ekledi.
Yakındaki bir kilisede, 1995 yılında Srebrenica’da insanlığa karşı suçlara yardım ve yataklık etmekten 10 yıl hapis yatmış Bosnalı Sırp bir generalle tanıştım.
General Vinko Pandureviç, askerleri tarafından işlenen zulmü durdurma ve cezalandırma konusunda başarısız olduğu için komuta sorumluluğu yasal ilkesi uyarınca cezalandırıldı.
Srebrenica’da katliam olduğunu kabul ediyor ancak BM bünyesinde kurulan Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin kararına rağmen “soykırım” tanımını kullanmıyor.
Ona savaş zamanındaki inançlarından dolayı utanç duyup duymadığını sordum.
Cinayetlerden kendisinin sorumlu olmadığı konusunda ısrar ediyor:
“Eğer durum gerçekten böyle olsaydı elbette biraz utanç duyardım…”
Generalin hapis cezası, binlerce Müslümanın kaçmasına olanak tanıyan bir koridor açtığı için kısmen hafifletildi.
Hayatı boyunca peşini bırakmayacak “savaş suçlusu” etiketine gelince, “Varlığını kabul ediyorum, onunla yaşıyorum ama bu benim hayatı kabullenip yaşamanın bir yolunu bulmamı imkansız kılmıyor” diyor.
General gerçekten de yeni bir hayat buldu. Kendisi artık Sırp televizyon programlarında Ukrayna’daki savaş hakkında yorum yapan bir uzmandır. Hatta Sırp ordusunun genelkurmay başkanı tarafından bile onurlandırıldı.
Ancak onun gibi generallerin görevlerini yerine getirmemesinin insani sonuçları Tuzla’daki morgdaki çelik raflardaki beyaz çantalarda görülüyor.
Üstlerinde kıyafet ve kişisel eşyaların bulunduğu kahverengi kese kağıtları var.
Dragana Vucetic, bu kutsal emanetlerin her birine isim verilene kadar çalışmaya devam edecek.
